Μην είστε υπερβολικά αυστηροί και τιμωρητικοί με το παιδί σας

Υπάρχουν τρεις τρόποι να καθοδηγήσετε το παιδί σας να αλλάξει μια λάθος συμπεριφορά. Ο πρώτος είναι να το τιμωρήσετε, ο δεύτερος είναι να επιβραβεύσετε την αντίστοιχη σωστή συμπεριφορά και ο τρίτος είναι να του εξηγήσετε τι είναι αυτό που έκανε λάθος και να του πείτε πώς θα θέλατε να συμπεριφερθεί την επόμενη φορά. Αν γίνουν σωστά, και οι τρεις αυτοί τρόποι θα έχουν κάποιο βαθμό επιτυχίας και λίγο πολύ, οι γονείς κάνουν χρήση και των τριών ανάλογα με τις περιστάσεις, την ηλικία του παιδιού και το είδος της συμπεριφοράς. Ακόμα και αν ανήκετε στους γονείς που θεωρούν ότι η τιμωρία πρέπει να εφαρμόζεται ελάχιστα ή καθόλου, αν την κάνετε σωστά και στην κατάλληλη στιγμή να είστε σίγουροι ότι θα έχετε τα επιθυμητά αποτελέσματα χωρίς να πληγώσετε ή να επηρεάσετε αρνητικά το παιδί σας.  

Το  βασικό ερώτημα σχετικά με την τιμωρία και γενικότερα σχετικά με οποιαδήποτε μέθοδο διαπαιδαγώγησης δεν είναι κατά πόσο θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί αλλά περισσότερο πότε και πώς θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί. Υπάρχουν αρκετοί τρόποι για να τιμωρήσει κανείς ένα παιδί και όλοι βασικά χωρίζονται σύμφωνα με τους ψυχολόγους σε δυο μεγάλες κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία είναι η λεγόμενη «επιβεβαίωση ισχύος», δηλαδή η τιμωρία στηρίζεται στην υπεροχή δύναμης που έχετε σε σχέση με το παιδί σας. Κάποιες μορφές της επιβεβαίωσης ισχύος είναι αποδεκτό να χρησιμοποιηθούν, όπως για παράδειγμα το να βάλετε το παιδί σας για λίγο χρόνο τιμωρία στο δωμάτιό του ή να του στερήσετε κάποια πράγματα που του αρέσουν. Άλλες μορφές, όπως η σωματική ή η λεκτική βία όχι μόνο δε θα φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα, αλλά αντίθετα θα προκαλέσουν πολλά προβλήματα και γι' αυτό πρέπει να αποφεύγονται όπως θα δείτε παρακάτω.

Η άλλη μεγάλη κατηγορία τιμωρίας, είναι η λεγόμενη «απόσυρση αγάπης». Πρόκειται για τιμωρίες που στηρίζονται στο να κάνουν το παιδί να νιώσει ενοχή, θλίψη ή ντροπή για το ότι σας έχει απογοητεύσει ή σας έχει εκνευρίσει.  Όπως και με την προηγούμενη κατηγορία τιμωρίας, υπάρχουν αποδεκτοί τρόποι απόσυρσης αγάπης (πχ. να δείξτε στο παιδί σας ότι σας απογοήτευσε) και τρόποι που δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται (πχ. να του πείτε ότι ντρέπεστε που είστε γονιός του). 

Η επιτυχία των μεθόδων τιμωρίας που θα χρησιμοποιήσει ένας γονιός εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ηλικία του παιδιού. Για παράδειγμα το να υψώσετε τη φωνή σας στην τετράχρονη κόρη σας μπορεί να είναι αποτελεσματικό αλλά δε θα έχει αποτέλεσμα (ή θα έχει το αντίθετο από το αναμενόμενο) στον έφηβο γιο σας. Καθώς το παιδί μεγαλώνει η επιβεβαίωση ισχύος γίνεται όλο και λιγότερο αποτελεσματικός τρόπος για τη διαπαιδαγώγησή του. Μπορεί αυτή να σας φαίνεται πολύ απλή ή ακόμη και απλοϊκή σκέψη, αλλά πιστέψτε με, πολλοί γονείς φωνάζουν στα έφηβα παιδιά τους χωρίς να καταλαβαίνουν ότι μόνο αντίδραση και αποξένωση μπορούν να προκαλέσουν με αυτόν τον τρόπο. 

Από την άλλη, η απόσυρση αγάπης μπορεί να έχει αποτέλεσμα μόνο αν το παιδί σας ενδιαφέρεται για τη σχέση του με εσάς και μπορεί να νιώσει θλίψη, ντροπή ή ενοχές όταν εσείς του δείχνετε ότι απογοητευτήκατε ή εκνευριστήκατε. Αν υπάρχει απόσταση μεταξύ σας και δεν έχετε δημιουργήσει την κατάλληλη σχέση, κατά πάσα πιθανότητα δε θα μπορέσετε να προκαλέσετε αυτά τα συναισθήματα στο παιδί σας. 

Ένα άλλο πολύ σημαντικό στοιχείο είναι να συνειδητοποιήσει ο γονιός ότι για να είναι μια τιμωρία αποτελεσματική, πρέπει να είναι δυσάρεστη για το παιδί. Αν για παράδειγμα θέλετε να το τιμωρήσετε στερώντας του κάτι που του αρέσει, θα πρέπει να είναι κάτι που πραγματικά θα του λείψει και για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε να το αποζητήσει. Αν διακόψετε την τιμωρία πολύ νωρίς ή αν αφορά πράγματα που δεν το ενδιαφέρουν, δε θα έχει το αποτέλεσμα που θέλετε. Αν επίσης αποφασίσετε να στείλετε για κάποια λεπτά το παιδί σας στο δωμάτιό του που είναι γεμάτο παιχνίδια, δε θα το στεναχωρήσει μια τέτοια τιμωρία και επομένως δε θα έχει αποτέλεσμα.

Υπάρχουν και δυο άλλα στοιχεία που πρέπει να εφαρμόζετε για να είναι αποτελεσματική η τιμωρία. Το πρώτο είναι ότι θα πρέπει να γίνεται κατ’ επανάληψη και σταθερά. Στην πραγματικότητα μάλιστα η επαναληψιμότητα της τιμωρίας, για μια συγκεκριμένη κακή συμπεριφορά του παιδιού, είναι το ίδιο σημαντική με το αν θα το τιμωρήσετε ή όχι. Για παράδειγμα, αν θέλετε να το αποτρέψετε από το να βρίζει, θα πρέπει να το τιμωρείτε κάθε φορά που βρίζει, πχ. μειώνοντας για κάθε βρισιά που χρησιμοποιεί λίγο περισσότερο το χαρτζιλίκι του.

Το δεύτερο στοιχείο για να είναι αποτελεσματική η τιμωρία είναι η ταχύτητα με την οποία θα την εφαρμόσετε. Όσο νωρίτερα μετά τη συμπεριφορά, τόσο καλύτερα. Για παράδειγμα, αν προσπαθείτε να σταματήσετε το παιδί σας από το να κλαψουρίζει κάθε φορά που ζητάει κάτι και δεν μπορεί να το έχει, θα πρέπει να το τιμωρήσετε μετά τη δεύτερη, τρίτη φορά που επαναλαμβάνεται το κλαψούρισμα και όχι μετά τη δέκατη φορά. Γιατί με αυτόν τον τρόπο το παιδί θα συνειδητοποιήσει ότι αυτό που προκάλεσε την τιμωρία είναι το κλαψούρισμα και όχι οι δέκα φορές που το επανέλαβε. Γι' αυτό και η απειλή «περίμενε να γυρίσει ο πατέρας σου στο σπίτι» δεν έχει συνήθως αποτέλεσμα. Μεσολαβεί πάρα πολύς χρόνος από τη στιγμή που έκανε κάτι μέχρι την πιθανή τιμωρία. 

Αν δεν μπορείτε να αντέξετε στην ιδέα να κάνετε το παιδί σας να νιώσει άσχημα, πρέπει να στηριχτείτε περισσότερο στις άλλες δυο τεχνικές που αναφέρθηκαν, δηλαδή στην επιβράβευση και στην εξήγηση για να πετύχετε αυτό που θέλετε. Δυστυχώς όμως τα περισσότερα παιδιά, αν όχι όλα, πρέπει κάποια στιγμή στη ζωή τους να τιμωρηθούν. Για παράδειγμα αν ο μεγαλύτερος γιος σας συνεχίζει να χτυπά το μικρότερο αδερφάκι του παρότι του έχετε εξηγήσει κατ’ επανάληψη ότι δεν είναι σωστό, πρέπει να τιμωρηθεί. Αν το παιδί σας λέει συνειδητά ψέματα για σοβαρά θέματα, πρέπει να τιμωρηθεί. Το ποια τιμωρία θα χρησιμοποιήσετε, δεν είναι τόσο σημαντικό. Το πιο σημαντικό είναι να την χρησιμοποιείτε σωστά. Και κάτι τελευταίο: αν η ιδέα του να κάνετε το παιδί σας να αισθανθεί άσχημα τιμωρώντας το ακόμα σας ενοχλεί, μπορείτε να σκεφτείτε το εξής: όσο πιο αποτελεσματικά χρησιμοποιήσετε την τιμωρία, τόσο λιγότερο θα χρειαστεί να τη χρησιμοποιείτε στο μέλλον. 

Να θυμάστε βέβαια ότι οι τιμωρίες πρέπει να χρησιμοποιούνται με φειδώ και όχι για ψύλλου πήδημα και βέβαια ότι πρέπει να αποφεύγετε τη λεκτική ή τη σωματική βία ή οποιαδήποτε άλλη πολύ σκληρή τιμωρία.

Ποτέ μη χρησιμοποιείτε σωματική βία

Από όλες τις μορφές τιμωρίας που μπορούν οι γονείς να χρησιμοποιήσουν, αυτή με τις περισσότερες παρενέργειες είναι η σωματική, φυσική βία. Όχι μόνο είναι αναποτελεσματική, αλλά μπορεί να προκαλέσει μακροπρόθεσμα αντικοινωνική συμπεριφορά, κατάθλιψη και προβλήματα αυτοπεποίθησης. Γι' αυτό το λόγο δεν πρέπει ποτέ, και εννοούμε ποτέ, να χρησιμοποιείτε σωματική βία στο παιδί σας, όσο εκνευρισμένοι και αν είστε, όσο μεγάλο και αν είναι το σφάλμα στο οποίο υπέπεσε, όσο απογοητευμένοι και αν αισθάνεστε. 

Να θυμάστε ότι η σωματική βία προκαλεί υπερβολική επιθετικότητα. Τα παιδιά που τα δέρνουν, τα χαστουκίζουν ή τους συμπεριφέρονται βίαια οι γονείς τους, είναι πιο πιθανό να επιτεθούν σε άλλα παιδιά, να κακοποιήσουν λεκτικά και σωματικά τους συμμαθητές τους και αυτό να οδηγήσει σε απομόνωση, περιθωριοποίηση και σε μεγαλύτερη ηλικία, σε πιο σοβαρές αντικοινωνικές συμπεριφορές. Φυσικά και δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι όλα τα παιδιά που κακοποιηθήκαν σωματικά κατά την παιδική τους ηλικία τελικά έγιναν περιθωριακά ή αντικοινωνικά άτομα. Η εξαίρεση όμως επιβεβαιώνει τον κανόνα. Για παράδειγμα, δε σημαίνει ότι όλοι όσοι καπνίζουν θα αναπτύξουν καρκίνο στον πνεύμονα, όμως οι πιθανότητες είναι πολύ μεγαλύτερες. Επιπλέον να θυμάστε ότι η φυσική βία μπορεί εύκολα να οδηγήσει σε τραυματισμούς ή ακόμη και στο θάνατο του παιδιού, καθώς πολλές φορές ο γονιός δεν μπορεί να ελέγξει τη δύναμή του ή τον εκνευρισμό του.

Και για μια τελευταία φορά: ποτέ, και εννοούμε ποτέ, μη χρησιμοποιείτε σωματική βία στο παιδί σας.

Μην καταφεύγετε στη λεκτική βία

Αντίστοιχα με τη σωματική βία, το να μιλάτε στο παιδί σας με έναν εξαιρετικά απότομο και υποτιμητικό τρόπο έχει παρενέργειες που μακροπρόθεσμα μπορούν να επηρεάσουν την ίδια του την εξέλιξη. Στην πραγματικότητα τα παιδιά που έχουν υποστεί λεκτική βία από τους γονείς τους μπορεί να εμφανίσουν παρενέργειες παρόμοιες με τα παιδιά που έχουν υποστεί σωματική βία. Εμφανίζουν πολύ χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, περιθωριοποίηση και απομόνωση, ακόμη και ψυχοκοινωνικό νανισμό και άλλα οργανικά προβλήματα σε πολύ σοβαρές περιπτώσεις.  

Όταν προσπαθείτε να νουθετήσετε το παιδί σας σχετικά με κάποια κακή συμπεριφορά δε χρειάζεται να το ειρωνευτείτε, να το υποτιμήσετε, να το ταπεινώσετε, ή να το κατηγορήσετε. Επίσης δεν είναι σωστό να γενικεύετε τα σχόλιά σας, για παράδειγμα «μου έχεις  καταστρέψει τη ζωή», «δεν μπορώ να το πιστέψω ότι μεγάλωσα ένα τόσο κακομαθημένο παιδί» κοκ. Αν συνεχώς λέτε στο παιδί σας πόσο πολύ το αντιπαθείτε και πόσο σας χαλάει την καθημερινότητα ή ότι θα θέλατε να έχετε κάποιο άλλο στη θέση του, καταστρέφετε τη συναισθηματική σχέση των δυο σας και το κάνετε τελικά να πιστέψει ότι πραγματικά δεν το θέλετε για παιδί σας. Επιπλέον να θυμάστε ότι αν ο τρόπος με τον οποίο μιλάτε στο παιδί σας είναι πολύ επιθετικός μετά από κάτι που έκανε λάθος, δε θα μπορέσετε να εστιάσετε την προσοχή του σε αυτό καθαυτό το γεγονός ώστε να μην το ξανακάνει, αλλά θα του αποσπάσετε την προσοχή με την ένταση και τις φωνές σας ώστε τελικά να ξαναπέσει στο ίδιο παράπτωμα πολύ σύντομα. 

Ένας σημαντικός τρόπος για να αποφύγετε τη λάθος λεκτική διαπαιδαγώγηση είναι να εστιάσετε τα σχόλιά σας στη συμπεριφορά του παιδιού και όχι στο παιδί καθαυτό. Υπάρχει μεγάλη διαφορά για παράδειγμα μεταξύ του να πείτε «δεν αντέχω αυτό που έκανες» και του «δε σε αντέχω» ή του να πείτε «αυτό που έκανες ήταν πολύ κακό» και του «είσαι πολύ κακό παιδί».  Στην πρώτη περίπτωση το παιδί αισθάνεται άσχημα γι' αυτό που έκανε, στη δεύτερη αισθάνεται άσχημα για τον ίδιο του τον εαυτό. Επίσης, όπως αναφέρθηκε, αποφύγετε τις γενικεύσεις. Για παράδειγμα, δεν είναι σωστό να πείτε «δεν μπορείς να κάνεις τίποτα σωστά», «πάντα ήσουν δύσκολο παιδί», «είσαι ψεύτης», ή «δε θα γίνεις τίποτα στη ζωή σου». Εστιάστε σε αυτό που έκανε λάθος, λέγοντας για παράδειγμα «ήταν λάθος αυτό που έκανες», «με δυσκολεύεις όταν κάνεις τέτοια πράγματα» κοκ. 

Ελέγξτε το θυμό σας

Ποτέ μην προσπαθείτε να τιμωρήσετε το παιδί σας όταν είστε εκνευρισμένοι καθώς αυτό αυξάνει τις πιθανότατες να είστε υπερβολικά σκληροί είτε λεκτικά είτε σωματικά. Είναι αναμενόμενο  ότι σε οποιαδήποτε μακροχρόνια σχέση, μεταξύ συγγενών, ανάμεσα σε μέλη της οικογένειας, ανάμεσα σε φίλους, θα υπάρξουν εντάσεις, διαπληκτισμοί και απογοητεύσεις που μπορεί να προκαλέσουν αρνητικά συναισθήματα, θυμό και εκνευρισμό. Δε θα πρέπει όμως αυτά τα αρνητικά συναισθήματα να προσωποποιούνται στο παιδί σας. 

Όταν εκνευριστείτε τόσο πολύ με το παιδί σας που δεν μπορείτε να κρατήσετε τα νεύρα σας, πάρτε μια βαθιά ανάσα, μετρήστε μέχρι το 5 και πείτε στο παιδί σας, σε αυστηρό αλλά ελεγχόμενο τόνο «είμαι πολύ εκνευρισμένος για να σου μιλήσω αυτή τη στιγμή». Μετά περιμένετε μέχρι να ηρεμήσετε και εξηγήστε στο παιδί για ποιο λόγο θα το τιμωρήσετε και μετά τιμωρήστε το. Αποφύγετε σωματική ή λεκτική βία (πχ. ένα χαστούκι ή ένα υποτιμητικό σχόλιο), αλλά τιμωρήστε το παιδί σας ώστε να αντιληφθεί ότι έκανε κάτι λάθος για να μην το επαναλάβει.

Να θυμάστε ότι όσο πιο συχνά και όσο πιο έντονα αφήνετε τα αρνητικά συναισθήματα του θυμού και του εκνευρισμού να βγαίνουν στην επιφάνεια και το παιδί σας να σας βλέπει, τόσο πιο συχνά και εκείνο θα συμπεριφέρεται απέναντι σας και απέναντι στους συνομηλίκους του με αυτή την ένταση και τα αρνητικά συναισθήματα. Σαφώς και ο θυμός είναι μέρος των συναισθημάτων μας, όμως δεν πρέπει να τον προβάλουμε στους γύρω μας και να χάνουμε τον έλεγχο της συμπεριφοράς μας. 

Ο σωστός τρόπος τιμωρίας

Τώρα που ξέρετε με ποιον τρόπο η τιμωρία είναι αποτελεσματική -θα πρέπει να είναι δυσάρεστη, επαναλαμβανόμενη, να εφαρμόζεται άμεσα και να μην είναι πολύ σκληρή- μπορούμε να συζητήσουμε για τον ακριβή τρόπο εφαρμογής της. Η αποτελεσματική τιμωρία συνήθως πρέπει να περιλαμβάνει 5 στοιχεία, με την παρακάτω σειρά:

• Ταυτοποίηση της λάθος πράξης ή συμπεριφοράς
• Περιγραφή του αποτελέσματος της συγκεκριμένης συμπεριφοράς
• Πρόταση μιας ή περισσότερων εναλλακτικών σχετικά με την κακή συμπεριφορά
• Μια ξεκάθαρη δήλωση σχετικά με το ποια θα είναι η τιμωρία
• Μια ξεκάθαρη δήλωση του τι περιμένετε από το παιδί σας να κάνει καλύτερα την επόμενη φορά

Μπορεί να σας φαίνεται δύσκολο να εφαρμόζετε αυτά τα πέντε βήματα κάθε φορά που θα τιμωρείτε το παιδί σας αλλά αν προσπαθήσετε να το κάνετε λίγες φορές, στη συνέχεια θα βγαίνουν αυτόματα. Για παράδειγμα, το τετράχρονο αγόρι σας, ενώ του έχετε πει ότι δεν πρέπει να κλαψουρίζει κάθε φορά που δε γίνεται το δικό του, διαμαρτύρεται και κλαψουρίζει που δεν το αφήνετε να φάει σοκολάτα ακριβώς πριν το μεσημεριανό γεύμα. Μπορείτε να του πείτε: «σε παρακαλώ, μην κλαψουρίζεις όταν θέλεις κάτι» (ταυτοποίηση). «Προκαλεί ένταση και κακή ατμόσφαιρα στην οικογένεια» (αποτέλεσμα). «Αν είσαι πεινασμένος και θες να φας οπωσδήποτε κάτι πριν το μεσημεριανό, μπορείς να φας ένα καροτάκι ή μισό μήλο» (εναλλακτική). «Θα σε βάλω τιμωρία στο δωμάτιό σου μέχρι να ηρεμήσεις» (τιμωρία). «Ξέρω ότι την επόμενη φορά που θα σου αρνηθώ κάτι, δε θα κλαψουρίζεις» (προσδοκία).

Επί τη ευκαιρία, η τιμωρία να αφήσετε το παιδί στην κούνια ή το δωμάτιό του (το λεγόμενο time-out) πρέπει να έχει διάρκεια περίπου ένα λεπτό για κάθε έτος της ηλικίας του. Για παράδειγμα, για ένα τετράχρονο παιδί πρέπει να διαρκέσει 4 λεπτά. Να πούμε βέβαια για άλλη μια φορά ότι η τιμωρία με αυτόν τον τρόπο πρέπει να εξασφαλίζει ότι το παιδί μπαίνει σε μέρος που δεν υπάρχει τίποτα που να το κρατήσει σε ενδιαφέρον (πχ. μην το βάλετε τιμωρία μέσα στο δωμάτιο του που έχει παιχνίδια και μπορεί να παίξει). Κατά τη διάρκεια της τιμωρίας αγνοήστε το παιδί ακόμα και αν διαμαρτύρεται ή κλαίει και συνεχίστε τη δουλειά σας. Αν δείτε ότι προσπαθεί να αποφύγει την τιμωρία ή ότι δεν τηρεί αυτά που του είπατε, παρατείνετε την τιμωρία για 30 επιπλέον δευτερόλεπτα σε σχέση με τον χρόνο που του είχατε πει. Να είστε αυστηροί ώστε να κρατήσετε την τιμωρία για όσο χρόνο αναφέρατε στο παιδί σας ότι θα διαρκέσει. 

Ένα άλλο παράδειγμα: η πεντάχρονη κόρη σας έχει γεμίσει τους τοίχους με πολύχρωμους μαρκαδόρους κι ενώ της έχετε πει κατ΄ επανάληψη ότι δεν επιτρέπεται να το κάνει, εκείνη συνεχίζει. Μπορείτε να της πείτε κάτι όπως: «σου έχω ζητήσει κατ’ επανάληψη να μη χρησιμοποιείς τους μαρκαδόρους πάνω στους τοίχους» (ταυτοποίηση), «αυτοί οι μαρκαδόροι αφήνουν λεκέδες που είναι πολύ δύσκολο να καθαριστούν» (αποτέλεσμα), «όταν θες να ζωγραφίζεις σε παρακαλώ να το κάνεις σε χαρτί επάνω στο τραπέζι της κουζίνας» (εναλλακτική), «δώσε μου τους μαρκαδόρους σου, δε θα τους χρησιμοποιήσεις για μια εβδομάδα» (τιμωρία), «το ξέρω ότι πιθανά το ξέχασες αυτή τη φορά, αλλά σε παρακαλώ να το θυμηθείς την επόμενη» (προσδοκία). Εδώ βλέπετε ότι η τιμωρία περιλαμβάνει και το παιχνίδι το οποίο χρησιμοποιήθηκε από το παιδί για την κακή συμπεριφορά και πολλές φορές αυτό είναι πολύ αποτελεσματικό. 

Για άλλη μια φορά, όταν πρέπει να τιμωρήσετε το παιδί σας προσπαθήστε να χρησιμοποιήσετε αυτή τη γενική σταθερή προσέγγιση. Ταυτοποιήστε την κακή πράξη, περιγράψτε το αποτέλεσμά της, προτείνετε μια εναλλακτική, περιγράψτε την τιμωρία και πείτε ότι περιμένετε μια καλύτερη συμπεριφορά την επόμενη φορά. Αυτός είναι ο σωστός τρόπος να τιμωρήσετε το παιδί σας και πρέπει να το τιμωρήσετε για να το διαπαιδαγωγήσετε σωστά.

Αναστάσιος Σέρμπης, MD, PhD

Τελευταία ενημέρωση: Νοέμβριος 2017