Να κάνω εμβόλιο HPV στην κόρη μου;
Μία από τις πιο συχνές ερωτήσεις που ακούω από γονείς εφήβων είναι: «Γιατρέ, έχουμε ακούσει πολλά για το εμβόλιο HPV, να το κάνουμε ή όχι;» Η μονολεκτική ξεκάθαρη απάντηση είναι: «ΝΑΙ». Πρόκειται για ένα από τα δύο μοναδικά εμβόλια (το άλλο είναι της ηπατίτιδας Β) που προστατεύουν και τα δύο φύλα από κάποια μορφή καρκίνου. Παρακάτω θα βρείτε αναλυτικά όλα τα στοιχεία που κάνουν το συγκεκριμένο εμβόλιο αποτελεσματικό, ασφαλές και τόσο σημαντικό για την μελλοντική υγεία των παιδιών μας.
Καρκίνος στον τράχηλο της μήτρας: πόσο συχνός είναι και πώς προκαλείται;
Ο καρκίνος στον τράχηλο της μήτρας είναι από τις πιο συχνές κακοήθειες στις ενήλικες γυναίκες καθώς πρόκειται για τον τρίτο συχνότερο καρκίνο με περίπου 35.000 γυναίκες το χρόνο να νοσούν στην Ευρώπη και περίπου 15.000 να πεθαίνουν από τη νόσο αυτή (περίπου οι 200 στην Ελλάδα). Αυτό σημαίνει ότι κάθε ώρα περίπου δύο γυναίκες στην Ευρώπη χάνουν τη ζωή τους από μία νόσο που μπορεί να προληφθεί σε μεγάλο βαθμό.
Ο συγκεκριμένος καρκίνος προκαλείται από μόλυνση της γεννητικής περιοχής της γυναίκας από έναν ιό που ονομάζεται ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (Human Papilloma Virus – HPV). Πρακτικά, δεν υπάρχει περίπτωση καρκίνου τραχήλου της μήτρας που να μην οφείλεται στον ΗΡV. Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες κινδύνου που αυξάνουν τον κίνδυνο για εκδήλωση της νόσου (πχ. κάπνισμα, συνύπαρξη άλλων σεξουαλικώς μεταδιδόμενων νοσημάτων κλπ.) αλλά η απουσία λοίμωξης από HPV (πχ. σε μοναχές που δεν είχαν ποτέ σεξουαλική επαφή) εκμηδενίζει την πιθανότητα ανάπτυξης του συγκεκριμένου καρκίνου.
Στον άνθρωπο υπάρχουν περισσότεροι από 200 ορότυποι του ιού HPV με διαφορετική συμπεριφορά και διαφορετικές κλινικές εκδηλώσεις που εκτείνονται από τις αθώες μυρμηγκιές μέχρι τα κονδυλώματα και τους διάφορους τύπους καρκίνου στην γεννητική χώρα σε άνδρες και γυναίκες.
Οι ορότυποι που προσβάλλουν συνήθως την πρωκτογεννητική περιοχή και στα δύο φύλα είναι περίπου 40. Ανάλογα με το αν μπορούν να προκαλέσουν την ανάπτυξη κακοήθειας χαρακτηρίζονται ως χαμηλού, ενδιάμεσου ή υψηλού κινδύνου. Για παράδειγμα οι τύποι 6 και 11 είναι χαμηλού κινδύνου και σχετίζονται με την εμφάνιση κονδυλωμάτων ενώ οι τύποι 16 και 18 είναι υψηλού κινδύνου καθώς μπορούν να προκαλέσουν κυτταρικές αλλοιώσεις που μετά από χρόνια μπορούν να οδηγήσουν σε καρκίνο του τραχήλου της μήτρας. Οι δύο αυτοί τύποι μάλιστα είναι υπεύθυνοι για το 70% όλων των περιπτώσεων καρκίνου του τραχήλου.
Εξάλλου, σε ποσοστά που κυμαίνονται από 30 έως 90% η μόλυνση από τον ιό HPV (και κυρίως από τα στελέχη 16 και 18) σχετίζεται με την εμφάνιση καρκίνου στον κόλπο, στο αιδοίο, στον πρωκτό, στο πέος, στη στοματική κοιλότητα, στη γλώσσα, στις αμυγδαλές, στον φάρυγγα, στο λάρυγγα και πιθανά και σε άλλα όργανα του σώματος και των δυο φύλων.
Πόσο συχνή είναι η μόλυνση από τον ιό HPV;
Είναι εξαιρετικά συχνή: υπολογίζεται ότι μέχρι και το 80% των σεξουαλικά ενεργών γυναικών και το 50% των ανδρών θα έρθουν σε επαφή με κάποιον τύπο HPV κάποια στιγμή της ζωής τους. Η επαφή αυτή συνδέεται κατά κανόνα με τη σεξουαλική πράξη και μπορεί να προκύψει ακόμη και με τη χρήση προφυλακτικού (έστω κι αν το προφυλακτικό μειώνει τον κίνδυνο), ή και χωρίς ολοκληρωμένη σεξουαλική πράξη αλλά με απλή δερματική επαφή της περιοχής των γεννητικών οργάνων.
Από τις γυναίκες που θα έρθουν σε επαφή και θα μολυνθούν με κάποιον τύπο του ιού, η συντριπτική πλειοψηφία δε θα παρουσιάσει ποτέ καμία αλλοίωση στα κύτταρα του τραχήλου. Στα τρία τέταρτα των περιπτώσεων η λοίμωξη θα υποχωρήσει από μόνη της συνήθως σε ένα διάστημα 10-18 μηνών, αν και τα τελευταία χρόνια υπάρχει η άποψη ότι από τη στιγμή που μια γυναίκα έρθει σε επαφή με τον ιό, αυτός δεν εξαλείφεται ποτέ, τουλάχιστον σε κυτταρικό επίπεδο.
Τέλος, σε λίγες γυναίκες η HPV λοίμωξη θα παραμείνει επί χρόνια ενεργή στα κύτταρα της περιοχής και σε ένα πολύ μικρό ποσοστό (1-5%) από αυτές θα οδηγήσει σε προκαρκινικές ή καρκινικές αλλοιώσεις στον τράχηλο της μήτρας. Αν η γυναίκα ελέγχεται τακτικά, αυτές οι αλλοιώσεις συνήθως αναγνωρίζονται έγκαιρα και θεραπεύονται κατάλληλα από τον γυναικολόγο.
Πώς λειτουργεί το σχετικό εμβόλιο;
Εδώ και πάνω από 10 χρόνια κυκλοφορούν εμβόλια ενάντια στον ιό HPV. Αυτά περιέχουν μόνο πρωτεΐνες της κάψας (περιβλήματος) του ιού και όχι ολόκληρο τον ιό και κατά συνέπεια δεν μπορούν να προκαλέσουν τη νόσο (ούτε σε ήπια μορφή), όπως συμβαίνει με άλλα εμβόλια που περιέχουν εξασθενημένα στελέχη μικροβίων ή ιών (πχ. το εμβόλιο ιλαράς-ερυθράς-παρωτίτιδας).
Ανάλογα με το εμβόλιο, περιλαμβάνονται από 2 ως 9 ορότυποι του ιού HPV, έχει φανεί όμως ότι υπάρχει η λεγόμενη διασταυρούμενη προστασία δηλαδή τα εμβόλια προσφέρουν ανοσία και για περισσότερα στελέχη από αυτά που περιλαμβάνουν (λόγω μοριακής συγγένειάς τους).
Το πιο πρόσφατο 9δύναμο εμβόλιο έναντι του HPV που περιλαμβάνει 9 ορότυπους καλύπτει έναντι τόσο των ορότυπων 6 και 11 που προκαλούν κονδυλώματα όσο και των ορότυπων 16, 18, 31, 33, 45, 52 και 58 που είναι υπεύθυνοι για πάνω από το 95% των καρκίνων του τραχήλου της μήτρας. Επομένως με το συγκεκριμένο εμβόλιο καλύπτεται η νεαρή έφηβη (αλλά και ο έφηβος σε ορισμένες χώρες, βλ. παρακάτω) τόσο για τα κονδυλώματα όσο και για >95% των καρκίνων του τραχήλου.
Ποιος πρέπει να εμβολιαστεί και πότε;
Τα εμβόλια προσφέρουν επί τω πλείστον πρωτογενή πρόληψη δηλαδή προστατεύουν από το να κολλήσει κάποιος όταν έρθει σε επαφή με συγκεκριμένο ιό ή μικρόβιο. Το ίδιο ισχύει και για το εμβόλιο έναντι του HPV: δεν έχει θεραπευτική δράση και επομένως δε χορηγείται για τη θεραπεία των προκαρκινικών αλλοιώσεων ή του καρκίνου του τραχήλου, αλλά για την πρόληψη αυτών.
Από το Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών ο εμβολιασμός για τον HPV συστήνεται για κορίτσια στην ηλικία 11–12 ετών (ελάχιστη ηλικία χορήγησης: 9 έτη). Σε περίπτωση που δε γίνει στη συνιστώμενη ηλικία, μπορεί να γίνει αναπλήρωση έως την ηλικία των 18 ετών.
Ορισμένες μελέτες δείχνουν ότι και γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας (μέχρι 45 ετών) με παλαιότερη ΗPV λοίμωξη ή με ιστορικό κωνοειδούς εκτομής του τραχήλου μπορούν επίσης να ωφεληθούν κάνοντας το HPV εμβόλιο. Από την άλλη, πολύ πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο ιατρικό περιοδικό The Lancet φθάνει στο συμπέρασμα πως εμβολιασμός μετά την ηλικία των 20 ετών παρέχει μικρή προστασία και όσο αυξάνει η ηλικία χορήγησης τόσο μειώνεται η προστασία του εμβολίου. Μπορούν λοιπόν και οι ενήλικες γυναίκες να συζητούν την πιθανότητα εμβολιασμού τους με τον γυναικολόγο τους, έστω και αν η προστασία που θα επιτευχθεί δε θα είναι η μέγιστη.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο εμβολιασμός έναντι του HPV ενθαρρύνεται και προσφέρεται από τις ιατρικές υπηρεσίες στις έφηβες κοπέλες σε 93 χώρες ενώ και στα δύο φύλα σε 25 χώρες. Σε 56 χώρες προσφέρεται δωρεάν και στις περισσότερες από αυτές γίνεται στα σχολεία στην ηλικία 9-14 ετών. Από την 01.01.2017 ο εμβολιασμός στην Ελλάδα παρέχεται δωρεάν από τα ασφαλιστικά ταμεία για τις έφηβες κοπέλες 9-18 ετών, όχι όμως για τα έφηβα αγόρια.
Γιατί το εμβόλιο δε γίνεται εξίσου σε κορίτσια και αγόρια;
Ο βασικός στόχος του εμβολιασμού έναντι του HPV (και ο λόγος για τον οποίο αναπτύχθηκε αρχικά) είναι η πρόληψη του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας στις γυναίκες. Σύμφωνα με τους στόχους του ΠΟΥ, η αποτελεσματικότερη χρήση των πόρων για την επίτευξη του παραπάνω στόχου είναι η διενέργεια του εμβολίου σε όσο το δυνατόν περισσότερα κορίτσια στην προτεινόμενη ηλικία.
Ωστόσο, έχει φανεί ότι το συγκεκριμένο εμβόλιο έχει επιπλέον οφέλη τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες. Γι’ αυτό, σε χώρες που έχουν τους διαθέσιμους πόρους ο εμβολιασμός συστήνεται και για τα δύο φύλα ως ο πλέον αποτελεσματικός τρόπος πρόληψης των καρκίνων και των άλλων καλοηθών νοσημάτων που σχετίζονται με τον HPV στο σύνολο του πληθυσμού.
Προς το παρόν, στη χώρα μας τα ασφαλιστικά ταμεία δεν καλύπτουν το κόστος εμβολιασμού των αγοριών με το συγκεκριμένο εμβόλιο, εκτός από ειδικές περιπτώσεις ατομων <26 ετών (ανοσοκαταστολή, λοίμωξη από HIV, κακοήθειες κλπ βλ. Εθνικό Πρόγραμμα Εμβολιασμών).
Πώς γίνεται ο εμβολιασμός και πόσο αποτελεσματικός είναι;
Σε κορίτσια ηλικίας 9-15 ετών χορηγούνται πλέον 2 δόσεις, με μεσοδιάστημα 6 μηνών. Εφόσον η έναρξη του εμβολιασμού γίνει μετά τη συμπλήρωση του 15ου έτους, χορηγούνται 3 δόσεις εμβολίου κι αυτό γιατί έχει φανεί ότι ο εμβολιασμός σε μικρότερες ηλικίες έχει μεγαλύτερη ανοσογονικότητα, παράγονται δηλαδή αντισώματα με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα οπότε αρκούν οι δύο δόσεις, ενώ σε μεγαλύτερες ηλικίες απαιτούνται τρεις.
Αν δεν τηρηθεί το ακριβές χρονοδιάγραμμα των δόσεων, ο παιδίατρός σας θα σας ενημερώσει τι ακριβώς πρέπει να κάνετε, ωστόσο δε χάνονται οι προηγούμενες δόσεις. Πλήρης προστασία παρέχεται 1 μήνα μετά τη χορήγηση και της 2ης (ή 3ης σε μεγαλύτερες ηλικίες) δόσης. Το εμβόλιο χορηγείται συνήθως με ενδομυϊκή ένεση στον δελτοειδή μυ του βραχίονα.
Από τις μελέτες μακροχρόνιας παρακολούθησης διάρκειας 14 ετών μέχρι σήμερα, δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η προστασία στον εμβολιασμένο πληθυσμό μειώνεται με την πάροδο του χρόνου και πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι το εμβόλιο θα αποδειχθεί να είναι αποτελεσματικό για αρκετές δεκαετίες. Προς αυτή την κατεύθυνση συντείνει και ο τρόπος παρασκευής του εμβολίου (τεχνική ανασυνδυασμού).
Η αποτελεσματικότητά του αποδεικνύεται (μεταξύ άλλων) και από μία πρόσφατη μελέτη από τη Σουηδία στην οποία φάνηκε ότι τα κορίτσια που εμβολιάστηκαν εγκαίρως στην εφηβεία παρουσίασαν ελαχιστοποίηση της συχνότητας καρκίνου του τραχήλου της μήτρας:
Αν η έφηβη δεν έχει σεξουαλικές επαφές γιατί να κάνει το εμβόλιο;
Το εμβόλιο προτείνεται να γίνεται μετά τα 11 χρόνια σε κορίτσια ανεξάρτητα αν έχουν ή όχι σεξουαλικές επαφές (είναι ασφαλές να γίνει ήδη από την ηλικία των 9 ετών). Είναι η κατάλληλη ηλικία να ξεκινήσει ο σχετικός εμβολιασμός καθώς έτσι επιτυγχάνεται η καλύτερη δυνατή ανοσοποίηση έναντι του ιού HPV με αποτέλεσμα οι έφηβες να είναι προστατευμένες όταν ξεκινήσουν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις.
Η εμβολιαστική κάλυψη σε αυτές τις ηλικίες (11 ετών) στην Ελλάδα εκτιμάται στο 10%. Μέχρι την ηλικία των 18 ετών φτάνει στο 30% που είναι βέβαια πολύ χαμηλό ποσοστό.
Μια γυναίκα που έχει ήδη σεξουαλικές επαφές μπορεί να κάνει το εμβόλιο;
Βεβαίως μπορεί καθώς είναι πιθανό παρά τις σεξουαλικές σχέσεις να μην έχει έρθει ακόμη σε επαφή με κάποιον από τους ιούς HPV οπότε θα καλυφθεί πλήρως έναντι των ορότυπων που περιλαμβάνει το εμβόλιο. Αν έχει ήδη προσβληθεί από κάποιον ορότυπο, ο εμβολιασμός θα την προφυλάξει από τους υπόλοιπους, αλλά όχι από αυτόν του οποίου είναι ήδη φορέας. Δηλαδή δεν αποκλείεται στο μέλλον να εμφανίσει κάποια αλλοίωση που θα οφείλεται στο στέλεχος αυτό του ιού, με το οποίο είχε έρθει σε επαφή προτού εμβολιαστεί.
Πρέπει μια έφηβη ή ενήλικη γυναίκα να ελέγξει εάν έχει προσβληθεί από τον HPV πριν κάνει το εμβόλιο;
Η ανίχνευση του ιού στον τράχηλο της μήτρας μπορεί να γίνει με το λεγόμενο HPV-DNA test, μια εξέταση με διαδικασία λήψης παρόμοια με αυτή του τεστ Παπανικολάου.
Ακόμη κι αν μια γυναίκα έχει πολλαπλούς σεξουαλικούς συντρόφους, είναι εξαιρετικά απίθανο να έχει έρθει σε επαφή με όλα τα στελέχη HPV που καλύπτει το εμβόλιο κι επομένως όταν εμβολιαστεί θα προστατευτεί τουλάχιστον από τα στελέχη με τα οποία δεν έχει έρθει σε επαφή. Άρα κάνοντας το σχετικό εμβόλιο, μια γυναίκα έχει μόνο να κερδίσει κι επομένως δεν είναι απαραίτητο να κάνει HPV DNA test πριν τον εμβολιασμό.
Τι παρενέργειες ή ανεπιθύμητες ενέργειες έχει το συγκεκριμένο εμβόλιο;
Μέχρι σήμερα έχουν χορηγηθεί >320.000.000 δόσεις του εμβολίου παγκοσμίως. Όλοι οι σχετικοί φορείς (WHO, CDC, FDA, ECDC κλπ.) συμφωνούν από τα στοιχεία που έχουν συλλέξει ότι το συγκεκριμένο εμβόλιο είναι ασφαλές και δε σχετίζεται -εκτός σπάνιων αλλεργικών αντιδράσεων- με σοβαρές παρενέργειες όπως πχ. νευρολογικές παθήσεις, παράλυση, σύνδρομο Guillain-Barré ή θάνατο. Επιπλέον, μια πολύ πρόσφατη μελέτη από το Πανεπιστήμιο της Βοστόνης απέδειξε ότι το HPV εμβόλιο όχι μόνο δεν επηρεάζει αρνητικά τη γονιμότητα των γυναικών που το κάνουν (όπως αναφέρεται συχνά), αλλά αντίθετα φαίνεται να βελτιώνει τις πιθανότητες σύλληψης σε εκείνες που έχουν εμβολιαστεί στην κατάλληλη ηλικία. Βέβαια, τα HPV εμβόλια (όπως όλα τα εμβόλια και όλα τα φάρμακα) συνεχίζουν να παρακολουθούνται εντατικά από τους αρμόδιους φορείς για την πιθανότητα εμφάνισης σοβαρών ανεπιθύμητων αντιδράσεων κι αυτό αποτελεί μία ακόμη ασφαλιστική δικλείδα.
Οι συνήθεις παρενέργειες που έχουν περιγραφεί είναι ήπιος πόνος, κνησμός, ερυθρότητα ή οίδημα στο σημείο του εμβολιασμού, δεκατική πυρετική κίνηση και σπάνια πυρετός >38οC. Σε ό,τι αφορά στις αναφερόμενες περιπτώσεις προλιποθυμικού ή λιποθυμικού επεισοδίου μετά τη χορήγηση του εμβολίου, πρέπει να σημειωθεί πως αυτό είναι κάτι που συμβαίνει μερικές φορές όταν εμβολιάζονται νεαρά άτομα. Γι' αυτόν τον λόγο συστήνεται κατά τη διάρκεια του εμβολιασμού η έφηβη/έφηβος να βρίσκεται σε καθιστή ή ξαπλωμένη θέση και να παραμένει για 15 λεπτά στο χώρο του ιατρείου μετά τον εμβολιασμό.
Επειδή τα δεδομένα σχετικά με την ασφάλεια του εμβολίου κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι περιορισμένα, η χορήγησή του σε εγκύους πρέπει να αποφεύγεται. Ωστόσο, αν γίνει HPV εμβολιασμός σε γυναίκα που δε γνωρίζει ότι είναι έγκυος, αυτό δεν αποτελεί ένδειξη για διακοπή της κύησης. Εάν διαπιστωθεί κύηση μετά την 1η ή 2η δόση του εμβολιασμού, το σχήμα ολοκληρώνεται μετά το τέλος της κύησης. Οι θηλάζουσες μητέρες μπορούν να εμβολιαστούν.
Μετά τον εμβολιασμό χρειάζεται προληπτικός έλεγχος στις μεγαλύτερες γυναίκες με τεστ Παπανικολάου όπως γινόταν μέχρι σήμερα;
Βεβαίως! Το εμβόλιο προστατεύει από μεγάλο αριθμό ορότυπων HPV που μπορούν να προκαλέσουν κακοήθειες όχι όμως από το 100%. Για το λόγο αυτό ο τακτικός προληπτικός έλεγχος είτε με το τεστ Παπανικολάου είτε με το λεγόμενο HPV-DNA test πρέπει οπωσδήποτε να συνεχίσει να γίνεται. Το εμβόλιο δεν υποκαθιστά τον τακτικό προληπτικό έλεγχο του τραχήλου της μήτρας.
Αναστάσιος Σέρμπης, MD, PhD
Τελευταία ενημέρωση: Ιανουάριος 2021