Το παιδί μου είναι παχύσαρκο. Να ανησυχώ;

Δυστυχώς τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες η παιδική παχυσαρκία έχει γίνει μάστιγα στη χώρα μας η οποία φαίνεται να επιτάθηκε από τη δεκαετή κρίση. Είναι μάλιστα οι περισσότεροι γονείς τόσο εξοικειωμένοι με την εικόνα του υπέρβαρου ή παχύσαρκου παιδιού που "πέφτουν από τα σύννεφα" όταν ο παιδίατρος τούς ενημερώσει ότι το παιδί τους έχει αρκετά κιλά περισσότερα από το ιδανικό για το ύψος, το φύλο και την ηλικία του.

Προκειμένου ο παιδίατρος να παρακολουθεί τακτικά την αύξηση του παιδιού, σε κάθε επίσκεψη μετράει το βάρος και το ύψος σε όλες τις ηλικίες και την περίμετρο κεφαλής στα δύο πρώτα χρόνια και βάζει τις τιμές αυτές στις λεγόμενες καμπύλες αύξησης. Αν και υπάρχει μεγάλη συζήτηση ως προς το ποιες καμπύλες είναι οι πιο αξιόπιστες ανάλογα με την ηλικία του παιδιού, αν πρέπει να χρησιμοποιούμε την καμπύλη του βάρους ή το δείκτη μάζας σώματος (βλ. παρακάτω) καθώς και ποιες εκατοστιαίες θέσεις (80^η, 85^η, 95^η, 97^η) πρέπει να χρησιμοποιούμε για να ορίσουμε το υπέρβαρο και το παχύσαρκο, ένα είναι σίγουρο: όταν το παιδί είναι πολύ ψηλά στις καμπύλες είτε του βάρους, είτε του ΔΜΣ, έχει αυξημένα κιλά. Σημαντική επίσης είναι και η τάση που εμφανίζει το παιδί, δηλαδή αν έχει πάρει πολλά κιλά μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα.

Ο Δείκτης Μάζας Σώματος (ΔΜΣ ή BMI από το Body Mass Index) είναι ο αριθμός που προκύπτει αν διαιρέσουμε το βάρος του παιδιού (σε κιλά) με το ύψος του (σε μέτρα) εις το τετράγωνο: για παράδειγμα, ένα κορίτσι που έχει βάρος 20 kg και ύψος 1.10 μ. έχει ΔΜΣ 20/(1.1)² = 16,53 kg/m². Πρόκειται για έναν αρκετά αξιόπιστο δείκτη που στους ενηλίκους έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης προβλημάτων υγείας όταν είναι >25 (υπέρβαρος), ή, ακόμη περισσότερο, αν είναι >30 (παχύσαρκος). Στα παιδιά είναι λιγότερα τα δεδομένα αλλά στην παιδική κι εφηβική ηλικία, ο ΔΜΣ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αξιόπιστο κριτήριο για το αν ένα παιδί είναι υπέρβαρο ή παχύσαρκο.

Ο παιδίατρός σας θα προσδιορίσει τη θέση του παιδιού στις κατάλληλες καμπύλες καθώς και το ιδανικό βάρος για το φύλο, το ύψος και την ηλικία του και θα σας ενημερώσει αν χρειάζεται να διατηρήσετε σταθερό το βάρος του παιδιού για μεγάλο διάστημα ή αν πρέπει να στοχεύσετε σε μια αργή και σταθερή απώλεια βάρους.

Ποιες περίοδοι είναι κρίσιμες για την εκδήλωση παχυσαρκίας σε παιδιά κι εφήβους;

Η νεογνική: το βάρος του νεογνού, το οποίο επηρεάζεται από τις διατροφικές συνήθειες της μητέρας, την αύξηση του βάρους της κατά την εγκυμοσύνη αλλά και το βάρος της πριν από την σύλληψη, παίζει σημαντικό ρόλο. Αυξημένο βάρος γέννησης ή ταχεία αύξηση βάρους στο πρώτο εξάμηνο ζωής (ιδιαίτερα σε πρόωρα και λιποβαρή νεογνά) φαίνεται να προδιαθέτει σε εκδήλωση παχυσαρκίας και μεταβολικού συνδρόμου μεταγενέστερα.
Η ηλικία των 6-7 ετών είναι περίοδος απότομης αύξησης των λιποκυττάρων. Εάν η φυσιολογική αυτή αύξηση γίνει νωρίτερα ή με πολύ ταχύ ρυθμό το παιδί παρουσιάζει μεγάλο κίνδυνο για παχυσαρκία
Η περίοδος της εφηβείας απαιτεί επίσης προσοχή διότι οι ορμονικές μεταβολές συμβάλλουν στην αύξηση των λιποκυττάρων και στην ανακατανομή του λίπους. Επιπλέον, αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες, ιδιαίτερες διατροφικές ανάγκες και ψυχολογικοί παράγοντες μπορεί να παίζουν αρνητικό ρόλο. Έχει διαπιστωθεί ότι ένας παχύσαρκος έφηβος έχει μεγάλο κίνδυνο να γίνει ένας παχύσαρκος ενήλικος

Γιατί είναι σημαντικό να εντοπίζουμε νωρίς παιδιά με αυξημένο βάρος ή παχυσαρκία;

Είναι σημαντικό γιατί τα παιδιά με αυξημένο σωματικό βάρος εμφανίζουν:

Διαταραχές στο μεταβολισμό της γλυκόζης (ινσουλινική αντίσταση και διαβήτη τύπου 2)
Διαταραχές στα λιπίδιά τους (αυξημένη κακή και μειωμένη καλή χοληστερόλη)
Αρτηριακή υπέρταση
Προβλήματα με το συκώτι τους (μη αλκοολική λιπώδης διήθηση του ήπατος)
Μεταβολικό σύνδρομο
Προβλήματα με τις αρθρώσεις τους (πχ. τη μέση, το ισχίο ή τα γόνατα)
Διαταραχές στον ύπνο (άπνοιες)
Άσθμα
Προβλήματα συμπεριφοράς, κατάθλιψη
Κοινωνική απόρριψη, απομόνωση, bullying

Είναι επίσης σημαντικό να θυμάστε ότι ένα άτομο που είναι παχύσαρκο στην παιδική κι εφηβική ηλικία, κινδυνεύει σε μεγάλο βαθμό να παραμείνει παχύσαρκο και στην υπόλοιπη ζωή του με όλες τις επιπλοκές της παχυσαρκίας των ενηλίκων: υπέρταση, διαβήτη τύπου 2, καρδιαγγειακά νοσήματα καθώς και ορισμένες μορφές καρκίνου.

Τι προκαλεί την αύξηση του βάρους στα παιδιά;

Υπάρχει μεγάλη συζήτηση για το αν «γεννιέσαι ή γίνεσαι» παχύσαρκος. Από μία σειρά ευφυών μελετών που έχουν γίνει, έχει αποδειχτεί ότι το βάρος μας καθορίζεται σε ποσοστό 40-50% από τα γονίδιά μας (το ποσοστό ποικίλει ανάλογα με το είδος των σχετικών μελετών). Αυτό σημαίνει ότι σίγουρα κληρονομούμε στοιχεία από τους γονείς μας σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο ο οργανισμός μας διαχειρίζεται την ενέργεια που προσλαμβάνουμε με τις τροφές, καθώς και με το πόσο εύκολα ή δύσκολα χορταίνουμε.

Ωστόσο, αυτή η τάση που έχουν κάποιοι άνθρωποι προς την παχυσαρκία θα εκδηλωθεί μόνο αν βρεθούν στο κατάλληλο περιβάλλον. Για παράδειγμα, παιδιά που από μικρή ηλικία τρώνε ανθυγιεινές τροφές και με άτσαλο ωράριο, αποκτούν μεγάλο βάρος που τα αποτρέπει από το να κινούνται και να γυμνάζονται με αποτέλεσμα να μπαίνουν σε ένα φαύλο κύκλο παχυσαρκίας, υπερφαγίας και έλλειψης σωματικής άσκησης. Το πρόβλημα επιτείνεται στις σύγχρονες κοινωνίες όπου οι μηχανοποιημένες μετακινήσεις, η έλλειψη χώρων και χρόνου για άθληση από τη μια αλλά και ο συνεχής βομβαρδισμός των παιδιών με εικόνες και διαφημίσεις για ανθυγιεινές τροφές από την άλλη, δημιουργούν τις τέλειες συνθήκες για να γίνει η παχυσαρκία πανδημία. Στη χώρα μας δυστυχώς, περίπου το 1/3 των παιδιών είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα (από τα υψηλότερα ποσοστά στον κόσμο). Αυτή η τάση μάλιστα δε φαίνεται να αναστρέφεται τα χρόνια της οικονομικής κρίσης, αντίθετα μπορεί και να επιτείνεται λόγω της κακής ποιότητας διατροφής.

Πολύ πιο σπάνια κάποια φάρμακα ή ιατρικές παθήσεις (πχ. ενδοκρινοπάθειες, κάποια σύνδρομα) μπορούν να ευθύνονται για την εμφάνιση δευτεροπαθούς παχυσαρκίας σε ένα παιδί. Αυτό το ενδεχόμενο πρέπει να αποκλειστεί όταν υπάρχει πολύ σοβαρή παχυσαρκία (βάρος που είναι τελείως εκτός των καμπυλών). Έστω κι αν αυτές οι περιπτώσεις είναι σπάνιες, αν υποπτεύεστε ότι το παιδί σας μπορεί να ανήκει σ' αυτήν την κατηγορία ο ειδικός παιδοενδοκρινολόγος μπορεί να σας κατευθύνει κατάλληλα διαγνωστικά και θεραπευτικά.

Θα χρειαστεί το παιδί μου κάποιες επιπλέον εξετάσεις, αν έχει αυξημένο βάρος σώματος;

Είναι πιθανό. Ο ειδικός γιατρός θα ρωτήσει το ατομικό και οικογενειακό ιστορικό και θα κάνει μια εκτεταμένη φυσική εξέταση. Μπορεί στη συνέχεια να ζητήσει εξετάσεις αίματος για να ελέγξει:

Πιθανές αιτίες για το αυξημένο βάρος σώματος του παιδιού
Προβλήματα υγείας που προκύπτουν ως αποτέλεσμα του αυξημένου βάρους

Πώς μπορώ να βοηθήσω το παιδί μου να έχει το ιδανικό βάρος σώματος;

Ο γονιός μπορεί να βοηθήσει το παιδί του κάνοντας δυο πράγματα: να το βοηθάει να τρώει υγιεινά από τη μια και να το παρακινεί σε σωματικές δραστηριότητες από την άλλη. Αυτές οι αλλαγές στην καθημερινότητα του παιδιού αλλά και ολόκληρης της οικογένειας μπορεί να είναι δύσκολο να επιτευχθούν στα αρχικά στάδια, αλλά μακροπρόθεσμα θα έχουν ευεργετικά αποτελέσματα.

Η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής (American Academy of Pediatrics – AAP) έχει προτείνει το 3-2-1-0 ως μνημονοτεχνικό κανόνα για την πρόληψη και αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας. Κάθε ένα από αυτά τα νούμερα αντιστοιχεί σε ένα στόχο που πρέπει να έχετε μέσα στην ημέρα για να βοηθήσετε το παιδί σας και συνολικά την οικογένεια προς την κατεύθυνση μιας πιο υγιεινής ζωής:

3: προσπαθήστε το παιδί σας να τρώει τουλάχιστον τρεις μερίδες φρούτων και λαχανικών την ημέρα. Σε αυτές τις μερίδες δεν περιλαμβάνονται οι φρουτοχυμοί του εμπορίου. Μια μερίδα φρούτου είναι συνήθως ένα ολόκληρο φρούτο (πχ. ένα μήλο, μια μπανάνα) ή μισό φλιτζάνι λαχανικά. Αν το παιδί σας δεν είναι φίλος των φρούτων και των λαχανικών, ξεκινήστε σιγά σιγά. Έχετε αυτές τις επιλογές στο τραπέζι πάντα εμφανείς, τρώτε οι ίδιοι ώστε να δίνετε το καλό παράδειγμα και παροτρύνετε το παιδί σας να δοκιμάζει ποικιλία φρούτων και λαχανικών τακτικά ώσπου να βρει αυτά που του αρέσουν. (Σημ: Η αλήθεια είναι ότι η επίσημη οδηγία της AAP είναι οι μερίδες φρούτων και λαχανικών να είναι 5 την ημέρα. Επειδή όμως κάτι τέτοιο είναι δύσκολο στην πράξη κι επειδή τελευταία γίνεται πολύς λόγος για το κατά πόσο η υπέρμετρη κατανάλωση υδατανθράκων έχει προκαλέσει μέρος της πανδημίας παχυσαρκίας, η προσπάθεια να πετύχουμε το 3 είναι αρκετή, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια)
2: περιορίστε το χρόνο οθόνης (δηλ. τη διάρκεια που το παιδί σας είναι μπροστά σε τηλεόραση, υπολογιστή, κινητό, τάμπλετ κλπ.) σε δύο ώρες ή λιγότερο την ημέρα. Ο χρόνος που ξοδεύεται για τα μαθήματα του σχολείου δεν περιλαμβάνεται σ' αυτές τις δύο ώρες
1: παροτρύνετε το παιδί σας να είναι φυσικά δραστήριο για μισή με μία ώρα κάθε μέρα. Αυτή η φυσική δραστηριότητα μπορεί να αντιστοιχεί σε κάποιο άθλημα, σε χορό, σε έντονο βηματισμό ή σε παιχνίδι σε εξωτερικό χώρο
0: το παιδί σας πρέπει να καταναλώνει μηδέν ζαχαρούχα ροφήματα κάθε μέρα. Σ' αυτήν την κατηγορία περιλαμβάνονται τα αναψυκτικά, τα ενεργειακά ποτά και όλοι οι φρουτοχυμοί του εμπορίου

Ίσως δεν μπορείτε να πετύχετε όλους αυτούς τους στόχους αρχικά αλλά αυτό είναι απόλυτα αποδεκτό. Προσπαθήστε ξεκινώντας αρχικά με έναν ή δύο από τους παραπάνω στόχους. Στη συνέχεια, και ανάλογα με τα αποτελέσματα, μπορείτε να προχωρήσετε και στην επίτευξη των υπόλοιπων.

Υπάρχει κάτι άλλο που μπορώ να κάνω για να βοηθήσω το παιδί μου;

Βεβαίως! Μπορείτε να κάνετε όσο το δυνατόν περισσότερα από τα παρακάτω:

Να αποφεύγετε να φέρνετε ανθυγιεινές τροφές μέσα στο σπίτι. Αν υπάρχει ντουλάπι με λιχουδιές κατά πάσα πιθανότητα το παιδί θα τις καταναλώσει, έστω κι αν εσείς του δώσετε ρητή οδηγία να μην το κάνει. Κι αν δεν τις καταναλώσει το παιδί, το πιο πιθανό είναι ότι θα το κάνετε εσείς!
Εξασφαλίστε ότι το παιδί κοιμάται επαρκείς ώρες. Κάποιες μελέτες δείχνουν ότι παιδιά και ενήλικοι που δεν κοιμούνται αρκετά είναι πιο πιθανό να αποθηκεύσουν περισσότερο λίπος και επομένως να αυξηθεί το βάρος τους. Τα παιδιά που είναι μικρότερα των έξι ετών πρέπει να κοιμούνται 10-12 ώρες κάθε βράδυ. Τα μεγαλύτερα παιδιά πρέπει να κοιμούνται 8-10 ώρες κάθε βράδυ. Για να βοηθήσετε προς αυτήν την κατεύθυνση μπορείτε να έχετε συγκεκριμένη ώρα ύπνου και αφύπνισης το πρωί ακόμη και τα σαββατοκύριακα. Βοηθά επίσης, ιδιαίτερα στα μικρότερα παιδιά, να έχετε μια ρουτίνα χαλάρωσης πριν τη νυχτερινή κατάκλιση
Οι αλλαγές πρέπει να αφορούν όλη την οικογένεια. Προσπαθήστε να έχετε συνολικά μια πιο υγιεινή διατροφή, ένα πιο υγιεινό μεσημεριανό τραπέζι καθώς και τακτικές ευκαιρίες για σωματική δραστηριότητα ως οικογένεια. Αυτό δεν περιλαμβάνει απαραίτητα έντονα αθλήματα αλλά απλά περπάτημα ή βόλτα με τα ποδήλατα στην πόλη
Πείστε το παιδί σας ότι ο στόχος είναι να είναι υγιής και δυνατός οργανισμός και μην εστιάζετε στο θέμα της παχυσαρκίας. Πείτε του ότι για να είναι κανείς υγιής και δυνατός πρέπει να τρέφεται υγιεινά και να είναι δραστήριος
Απευθυνθείτε σε ειδικούς σε περίπτωση που το αυξημένο βάρος του παιδιού σας του προκαλεί κακή διάθεση, δυσθυμία, άγχος ή αν αντιληφθείτε ότι υφίσταται bullying στο σχολείο
Από νωρίς δράστε προληπτικά, θηλάζοντας αποκλειστικά το βρέφος σας για τουλάχιστον 6 μήνες και αποφεύγοντας να δίνετε αντιβιώσεις χωρίς λόγο και χωρίς την καθοδήγηση του παιδιάτρου σας. Και τα δύο αυτά μέτρα έχει φανεί ότι προστατεύουν ενάντια στη μετέπειτα ανάπτυξη παχυσαρκίας
Συνεργαστείτε με τον γιατρό του παιδιού: επισκεφτείτε τον τακτικά για τους απαραίτητους προληπτικούς ελέγχους ώστε να μπορεί να παρακολουθεί το βάρος του παιδιού σας μέσα στο χρόνο. Ενημερώστε τον σε περίπτωση που δεν μπορείτε να πετύχετε τους στόχους 3-2-1-0 καθώς μπορεί να εντοπίσει σημεία όπου γίνονται λάθη. Μπορεί επίσης να σας παραπέμψει σε ειδικό διαιτολόγο προκειμένου να έχετε περαιτέρω βοήθεια τόσο στην επιλογή των υγιεινών τροφών όσο και στον προγραμματισμό των γευμάτων

Όσο δύσκολη κι αν είναι η προσπάθεια αντιμετώπισης της παιδικής παχυσαρκίας, τόσο σημαντική είναι: τα προβλήματα υγείας που συνοδεύουν το παχύσαρκο παιδί αλλά και η αρνητική κριτική που δέχεται καθώς μεγαλώνει, γίνονται μια σοβαρή αναπηρία για την εφηβεία του, για το ξεκίνημα της ερωτικής του ζωής και της σχέσης του με το άλλο φύλο, για την επιλογή μιας καριέρας και συνολικά για τη μετέπειτα ζωή του. Για να αποφύγετε όλα αυτά τα προβλήματα, να θυμάστε ότι η πρόληψη είναι πολύ πιο εύκολη και αποτελεσματική και επομένως προσπαθήστε να εφαρμόζετε όλα τα παραπάνω από τα πρώτα χρόνια ζωής του παιδιού σας, πριν εγκατασταθεί η παχυσαρκία.

Αναστάσιος Σέρμπης, MD, PhD

Τελευταία ενημέρωση: Αύγουστος 2018