Εκφοβισμός (bullying) σε παιδιά κι εφήβους

Οι περισσότεροι ενήλικες μπορούν να θυμηθούν από τα σχολικά τους χρόνια πειράγματα που γίνονταν μεταξύ των μαθητών και που συνήθως ήταν φιλικά χωρίς κακή προαίρεση. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια αίσθηση ότι τα πειράγματα αυτά έχουν εξελιχθεί σ' αυτό που ονομάζεται «bullying» ή εκφοβισμός. Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, περίπου 1 στους 3 εφήβους στη χώρα μας έχει πέσει θύμα σχολικού και 1 στους 4 θύμα διαδικτυακού εκφοβισμού, 3 ή περισσότερες φορές μέσα στο τελευταίο έτος. Δυστυχώς, το 1/5 των παιδιών αυτών δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός. Περίπου 7-15% των εφήβων αναφέρουν ότι έχουν εκφοβίσει συνομιλήκους τους 3 ή περισσότερες φορές στο ίδιο διάστημα.

Ορισμένοι ειδικοί υποστηρίζουν ότι το bullying έχει αυξηθεί δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες λόγω αλλαγών στην κοινωνία, στις οικογένειες, στα σχολεία και στο διαδίκτυο και ότι έχει επιταθεί ακόμη περισσότερο τα τελευταία χρόνια λόγω της οικονομικής κρίσης στη χώρα μας. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι ο σχολικός εκφοβισμός δεν παρουσιάζει αύξηση σε ένταση και συχνότητα σε σχέση με το παρελθόν. Απλά τα τελευταία χρόνια έχει αλλάξει μορφή λόγω και του ίντερνετ και έχει έρθει στο προσκήνιο καθώς περισσότεροι γονείς, εκπαιδευτικοί και η κοινωνία ασχολούνται με το θέμα.

Είτε έτσι είτε αλλιώς, ο σχολικός και διαδικτυακός εκφοβισμός είναι ένα σοβαρό πρόβλημα που παρατηρείται σε όλες τις χώρες (από τις ΗΠΑ και χώρες Δυτικής Ευρώπης έως την Κίνα) και σε όλες τις σχολικές δομές (από τα σχολεία των μεγάλων πόλεων μέχρι και το σχολείο του πιο απομακρυσμένου χωριού) και γι' αυτό πρέπει οι γονείς να μπορούν να διακρίνουν σημάδια του φαινομένου στο παιδί τους ώστε να το προστατέψουν επαρκώς.

Με τι μορφές εμφανίζεται το bullying;

Το bullying είναι η προσπάθεια να επιβληθεί ένας άνθρωπος σε κάποιον άλλο μέσω συγκεκριμένων συμπεριφορών. Αυτοί που εκφοβίζουν χρησιμοποιούν φυσικούς, λεκτικούς, σωματικούς ή συναισθηματικούς τρόπους να υποβιβάσουν, να προσβάλλουν ή να φέρουν σε δύσκολη θέση το άτομο που υφίσταται τον εκφοβισμό. Το bullying συνήθως περιλαμβάνει:

Χτυπήματα, σπρωξίματα, φτύσιμο ή άλλες μορφές φυσικής κακοποίησης
Πειράγματα, παρατσούκλια, άσχημα σχόλια ή απομόνωση κάποιου
Διάδοση ψευδών ειδήσεων, ψεμάτων ή η παγίδευση κάποιου με στόχο τη δημιουργία αρνητικών συναισθημάτων
Κλοπή ή αρπαγή πραγμάτων από το θύμα του bullying
Εξαναγκασμός σε κάτι που το θύμα δε θέλει
Σεξουαλική παρενόχληση κάποιου με οποιοδήποτε τρόπο
Τα τελευταία χρόνια μεγάλες διαστάσεις έχει πάρει το διαδικτυακό bullying με διάδοση ψευδών στοιχείων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ανάρτηση γυμνών φωτογραφιών του θύματος, ηλεκτρονικό εκφοβισμό με διάφορους τρόπους κλπ.

Ο κατάλογος με τις μορφές εκφοβισμού είναι πολύ μεγάλος: τα παιδιά είναι πραγματικά πολύ ευφάνταστα όταν θέλουν να προκαλέσουν άσχημα συναισθήματα σε κάποιον άλλον.

Τα χαρακτηριστικά των ατόμων που εμπλέκονται στο σχολικό εκφοβισμό

Υπάρχουν δυο ομάδες εφήβων που εμπλέκονται στο σχολικό εκφοβισμό: η πρώτη είναι αυτοί που κάνουν τον σχολικό εκφοβισμό (νταήδες) και η δεύτερη είναι τα θύματα ή στόχος του εκφοβισμού. Σε μερικές περιπτώσεις οι ρόλοι αντιστρέφονται και τα θύματα γίνονται αυτοί που προκαλούν τον εκφοβισμό ή και το αντίστροφο. Οι σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι υπάρχουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των δυο παραπάνω ομάδων.

Σε σχέση με τους εφήβους που δεν εμπλέκονται σε σχολικό εκφοβισμό αυτοί που τον προκαλούν έχουν τάση να έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά:

Δυσκολεύονται να δεχτούν την κριτική
Έχουν πολύ μεγάλη ιδέα για τον εαυτό τους
Έχουν την ανάγκη να βρίσκονται στο κέντρο της προσοχής
Έχουν αυξημένη συχνότητα κατάχρησης αλκοόλ ή ουσιών
Διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να αποτελέσουν οι ίδιοι τα θύματα του bullying (περίπου οι μισοί από τους εφήβους που παρενοχλούν τους συνομηλίκους τους κάποια στιγμή και οι ίδιοι υπήρξαν θύματα bullying)
Έχουν αυξημένη συχνότητα ψυχιατρικών ή άλλων νοσημάτων συμπεριφοράς όπως για παράδειγμα ΔΕΠ-Υ
Έχουν αυξημένη πιθανότητα να έχουν αντικοινωνικές συμπεριφορές στην ενήλικη ζωή
Είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν βία στις διαπροσωπικές τους σχέσεις
Είναι πιο πιθανό να έχουν έκνομες συμπεριφορές

Από την άλλη οι έφηβοι που πέφτουν θύματα σχολικού εκφοβισμού έχουν επίσης ορισμένα χαρακτηριστικά. Τέτοια μπορεί να είναι:

Να εμφανίσουν σε αυξημένη συχνότητα πνευματικά ή σωματικά προβλήματα υγείας, όπως κατάθλιψη, κοιλιακά άλγη ή κεφαλαλγίες
Να απουσιάζουν από το σχολείο πιο συχνά λόγω του bullying
Να απομονώνονται από τις παρέες και να αποφεύγουν τις σχολικές δραστηριότητες (πχ. πάρτι κλπ)
Να έχουν χαμηλό αυτοσεβασμό και αυτοεκτίμηση
Να δείχνουν και να έχουν την αίσθηση ότι ο έλεγχος της ζωής τους βρίσκεται στα χέρια κάποιου άλλου ατόμου
Να συνεχίσουν να έχουν υψηλά επίπεδα άγχους κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής

Πώς μπορείτε ως γονιός να βοηθήσετε;

Το πρώτο βήμα για να βοηθήσετε ένα παιδί που υφίσταται bullying είναι να αναγνωρίσετε έγκαιρα το πρόβλημα. Οι γονείς που μεγαλώνουν παιδιά, ήδη από τη σχολική ηλικία πρέπει να παρακολουθούν διακριτικά για σημάδια που παραπέμπουν σε εκφοβισμό. Τέτοια μπορεί να είναι:

Έρχεται το παιδί στο σπίτι με σκισμένα ρούχα ή βιβλία και δεν μπορεί να δώσει μια απάντηση για το πώς έγινε
Έχει γρατσουνιές ή μελανιές και δεν μπορεί να εξηγήσει πως προέκυψαν
Παραπονιέται ότι είναι μόνος/η στο διάλειμμα, δε θέλει να παίζει με συμμαθητές του, δεν θέλει να πάει σε πάρτι όταν τον/την καλούν
Δε θέλει να πάει στο σχολείο το πρωί, έχει μειωμένη όρεξη, παραπονιέται για πονοκεφάλους και πόνους στην κοιλιά (ιδιαίτερα τα πρωινά)
Επιλέγει μια «ανορθόδοξη» διαδρομή για να πάει και να γυρίσει από το σχολείο (προσπαθώντας να αποφύγει τους συμμαθητές του στο δρόμο)
Έχει ανήσυχο ύπνο, βλέπει εφιάλτες
Χάνει το ενδιαφέρον του για τα μαθήματα του σχολείου και παίρνει χαμηλότερους βαθμούς
Φαίνεται στεναχωρημένος/η ή/και έχει συχνά ξεσπάσματα θυμού

Αν διαπιστώσετε ότι το παιδί σας σε οποιαδήποτε ηλικία εμφανίζει σταδιακά όλο και περισσότερα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, πρέπει οπωσδήποτε να παρέμβετε προκειμένου να το βοηθήσετε να ανακτήσει τον έλεγχο της κατάστασης:

Μιλήστε στο παιδί: πείτε του ότι δε φαίνεται πολύ χαρούμενο τελευταία, και ρωτήστε το μήπως συμβαίνει κάτι με τους συμμαθητές του στο σχολείο. Πείτε του ότι είστε εκεί για να σας μιλήσει όποια στιγμή θέλει και ότι θέλετε να το βοηθήσετε. Πολύ συχνά τα παιδιά ντρέπονται γι’ αυτό που τους συμβαίνει και δε θέλουν να μιλήσουν σχετικά. Επιβεβαιώστε στο παιδί σας ότι να μιλήσει με έναν ενήλικο είναι ο καλύτερος τρόπος για να λυθεί το πρόβλημα
Ενημερώστε το ότι θα μιλήσετε στο δάσκαλο ή καθηγητή του και κάντε το. Συζητήστε μαζί του τι βλέπει να συμβαίνει και τι προτείνει. Ζητήστε τη βοήθειά του για να λυθεί το πρόβλημα.
Προσπαθήστε να ενισχύσετε τη φιλία του παιδιού σας με κάποιο συμμαθητή/τρια που συμπαθεί (κανονίστε μια έξοδο στο σινεμά ή σε κάποιο άλλο μέρος όπου θα περάσουν καλά). Η φιλία με ένα άλλο παιδί έχει αποδειχτεί ότι μπορεί να βοηθήσει σημαντικά ενάντια στον εκφοβισμό
Παροτρύνετε το παιδί σας να κάνει μια εξωσχολική δραστηριότητα που του αρέσει και τα καταφέρνει καλά (ποδόσφαιρο, ζωγραφική, θεατρικό παιχνίδι κλπ). Με αυτόν τον τρόπο θα τονωθεί η αυτοεκτίμηση του και επίσης μπορεί να γνωριστεί με παιδιά εκτός σχολείου με τα οποία μπορεί να δημιουργήσει πιο υγιείς σχέσεις

Μπορείτε από νωρίς να δράσετε αποτρεπτικά κάνοντας τις παρακάτω ενέργειες:

Προσπαθήστε στα αρχικά στάδια το παιδί να αναπτύξει χαρακτηριστικά που θα το κάνουν ικανό να αντιμετωπίσει μόνο του το πρόβλημα. Μ' αυτόν τον τρόπο θα του δώσετε αυτοπεποίθηση χωρίς να θεωρεί ότι πρέπει να στηρίζεται πάντα σε εσάς για να λύνει τα προβλήματά του. Αν του αρέσει, μπορεί να μάθει κάποια πολεμική τέχνη που θα του δώσει σιγουριά και αυτοπεποίθηση
Διδάξτε στο παιδί σας ότι η βία δεν είναι αποδεκτός τρόπος επίλυσης προβλημάτων ή προσπάθειας να κερδίσουμε την προσοχή του περιβάλλοντος. Με το παράδειγμά σας δείξτε την ανάγκη ειρηνικής επικοινωνίας και ειρηνικής επίλυσης των προβλημάτων μέσα στην οικογένεια. Να θυμάστε ότι οι νέοι άνθρωποι αντιγράφουν σε μεγάλο βαθμό αυτό που βλέπουν στην οικογένεια
Παροτρύνετε τους εφήβους να χρησιμοποιούν το λόγο για να επιλύσουν τα προβλήματα τόσο με τους φίλους τους όσο και με μεγαλύτερους ανθρώπους. Επαινέστε τους γι' αυτές τους τις ικανότητες οι οποίες σταδιακά θα γίνονται όλο και καλύτερες
Ενισχύστε τη διάθεση του έφηβου παιδιού σας να παρεμβαίνει με ειρηνικό τρόπο σε περίπτωση που βλέπει γύρω του να συμβαίνει κάποιος σχολικός εκφοβισμός. Μ' αυτόν τον τρόπο και το ίδιο θα συνειδητοποιήσει ποια πρέπει να είναι τα όρια αλλά και θα αποτρέψει μια πιθανή εξέλιξη και εδραίωση του φαινομένου
Εξασφαλίστε ότι ο καθένας γύρω σας γνωρίζει τι είναι το bullying. Πολλές φορές το bullying συνεχίζει επειδή δεν έχουμε την ικανότητα και τη γνώση να προσδιορίσουμε ότι συμβαίνει στο ίδιο μας το παιδί
Το να γνωρίζετε τους φίλους καθώς και τους γονείς των φίλων του παιδιού σας μπορεί να βοηθήσει. Συζητώντας μαζί τους όχι επιθετικά αλλά με διάθεση επίλυσης προβλημάτων μπορείτε να μειώσετε το πρόβλημα

Αν τέλος διαπιστώσετε ότι το παιδί σας είναι αυτό που προκαλεί σχολικό εκφοβισμό, πρέπει να δράσετε εξίσου άμεσα καθώς όπως είπαμε παραπάνω οι ρόλοι συχνά αντιστρέφονται και το θύμα μπορεί εύκολα να γίνει θύτης. Συζητήστε μαζί του διάφορους τρόπους προκειμένου να διαχειριστεί το θυμό του. Δείξτε του ξεκάθαρα ότι τέτοιες συμπεριφορές δε θα γίνουν αποδεκτές. Μιλήστε με τους δασκάλους του, με σχολικούς συμβούλους ή με τον παιδίατρό του ώστε να βρείτε τρόπους και να κατευθυνθείτε σε ειδικούς που θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος.

Μια αξιόλογη πρωτοβουλία για την αντιμετώπιση του φαινομένου είναι η σελίδα livewithoutbullying.com όπου παιδιά κι έφηβοι μπορούν να επικοινωνήσουν ανώνυμα με ειδικούς σχετικά με bullying που υφίστανται οι ίδιοι ή κάποιο άτομο από τον περίγυρό τους. Το βασικό μήνυμα είναι "υπάρχουν λύσεις, αρκεί να μιλήσεις".

Αναστάσιος Σέρμπης, MD, PhD

Τελευταία ενημέρωση: Μάρτιος 2018